IRN AP19675960
Жоба тақырыбы «Батыс Қазақстандағы жыландардың таралуы, генетикалық әртүрлілігі және сақталуы»
Өзектілік
Батыс Қазақстанда жыландардың 13 түрі мекендейді (Қазақстан жылан фаунасының 61,9%). Аймақта жыландардың таралуы егжей-тегжейлі зерттеу мен картаға түсіруді қажет етеді. Үш жылдық (2023-2025 жж.) зерттеулер барысында далалық зерттеулер мен ГАЖ-модельдеу негізінде аймақтағы жыландардың географиялық таралуы мен биотопиялық орналасуы туралы мәліметтер нақтыланып, толықтырылатын болады. Митохондриялық және ядролық ДНҚ талдауы бойынша жыландардың генетикалық әртүрлілігін анықтау оның құраушы формалары мен олардың таксономиялық мәртебесін нақтылаумен жүргізіледі. Олардың салыстырмалы саны бағаланады және шектеуші факторлар анықталады. Жаңа деректерді ескере отырып, плакат, брошюра, фотогид, сайт және ғылыми мақалалар түрінде аймақ жыландарының кадастры жасалады және жарияланды. Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген каспий қарашұбар жыланы мен Паллас жыландарын сақтау бойынша ұсыныстар әзірленеді. Алынған нәтижелерді тұтынушылар - мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар, табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы, мемлекеттік және қоғамдық органдар. Зерттеу нәтижелері жұртшылықты, жергілікті тұрғындарды, биологтарды және экологтарды қызықтырады және GBIF жаһандық биоалуантүрлілік базасында Darwin core форматында орналастырылады. "Батыс Қазақстан жыландары" сайты құрылады. Алынған ДНҚ тізбегі GenBank NCBI қоғамдық дерекқорына ашық қол жеткізу үшін сақталады.
Батыс Қазақстан жыландарының егжей-тегжейлі суреттелген кадастрын жасау өңірдің биологиялық әртүрлілігінің маңызды құрамдас бөлігін есепке алуды қамтамасыз етеді және оның биологиялық ресурстарын кешенді зерттеуге, орнықты пайдалануға, сақтауға және молықтыруға ықпал ететін болады.
Мақсаты:
Батыс Қазақстанда жыландардың географиялық таралуын, генетикалық әртүрлілігін, орналасуы мен санын зерделеу, қоғамның жыландарға қатынасын анықтау, оларды Қазақстанда қорғау жөнінде ұсыныстар дайындау.
Міндеттері:
1) Далалық зерттеулер мен ГАЖ-модельдеу нәтижелері негізінде Батыс Қазақстанда жыландардың географиялық таралуы мен биотопиялық орналасуы туралы қалыптасқан түсініктерді нақтылау және толықтыру.
2) Қазіргі заманғы табылулар мен шектеуші факторларды талдауды қамтитын Батыс Қазақстан жыландарының егжей-тегжейлі суреттелген кадастрын жасау. Батыс Қазақстандағы жыландардың саны мен мөлшерін зерттеу. Түрлердің морфологиясының ерекшеліктері сипаттау және басқа аймақтарда алынған мәліметтермен салыстыру.
3) Митохондриялық және ядролық ДНҚ талдауының деректері бойынша аймақтың жыландарының генетикалық әртүрлілігін оның құраушы формалары мен олардың таксономиялық мәртебесін нақтылай отырып анықтау. Батыс Қазақстан жыландарының барлық түрлерінен ұлпалары үлгілерін кейіннен генетикалық зерттеу үшін әртүрлі локализациялардан жарақатсыз әдістермен жинау. Табиғатта табылған өлген жыландарды бауырымен жорғалаушылардың жетекші коллекцияларына беру.
4) Денсаулық сақтау басқармаларының мәліметтерінің сауалнама жүргізу және деректерді талдау нәтижелері бойынша өңір шекарасында адамдар мен үй жануарларының улы жылан шағуының таралуын, тараиылуын және салдарын бағалау.
5) Жыландар туралы қоғамдық пікірді, табиғаттағы бауырымен жорғалаушылардың орнын зерттеу, популяцияда жылан бағыныштылығының өкілдеріне толерантты сананы қалыптастыру, жыланның пайдасы мен зиянсыздығы, сондай-ақ қауіпсіздігі туралы халықты ақпараттандыру.
6) Республикада жыландарды сақтау жөнінде ұсынымдар әзірлеу және оларды Қазақстанның ресми табиғат қорғау құрылымдарына, атап айтқанда, өңірде Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген каспий қарашұбар жыланы мен Паллас жыландарын сақтау бойынша ұсыныстар беру.
7) Жобаның нәтижелерімен ғылыми қоғамдастықты және жалпы жұртшылықты ақпараттандыру. GBIF биоалуантүрлілігі жөніндегі жаһандық базада орналастыру арқылы нәтижелерді әлемдік деңгейде ұсыну. Web of Science/Scopus-та – 3 шетелдік рейтингтік басылымында жүргізілген зерттеулердің нәтижелері бойынша мақаланы дайындау және басып шығару; Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігінің Ғылым және жоғары білім саласындағы сапаны қамтамасыз ету комитеті (бұдан әрі – ҒЖБССҚК) ұсынған журналдарда – 1, сондай – ақ 1-фотогид, 1 брошюра және 1 плакат. "Батыс Қазақстанның жыландары" жалпыға қолжетімді сайтын құру.
Күтілетін нәтижелер:
Үш жылдық (2023-2025 жж.) экспедициялық зерттеулер барысында Батыс Қазақстанда жыландардың географиялық таралуы мен биотопиялық орналасуы туралы қолда бар мәліметтер нақтыланып, толықтырылатын болады, жаңа деректерді ескере отырып, өңірдің жыландарының кадастры жасалып, жарияланады.
Жыландардың кейбір түрлерін Қазақстанның Қызыл кітабына енгізу бойынша ұсыныстар әзірленетін болады. Қызыл кітапқа енген түрлерді: каспий қарашұбар жыланы мен Паллас жыланын қорғау бойынша ұсыныстар әзірленді. Өңірдегі адамдар мен үй жануарларының улы жылан шағу жағдайларына кешенді баға беріледі.
Табиғатта қаза тапқан жылан табылған жағдайда, мұндай биологиялық материал жиналып, олардағы Қазақстанның герпетофаунасын көрсету үшін жетекші зоологиялық коллекцияларға коллекциялық үлгі ретінде берілетін болады.
Алынған деректердің қолжетімділігін арттыру және оны кең әлемдік жұртшылыққа ұсыну үшін Батыс Қазақстандағы жыландардың кездесу нүктелері туралы геореференттелген жинақталған мәліметтер Darwin core форматындағы деректер массивіне қалыптастырылады және GBIF биоалуантүрлілігі жөніндегі жаһандық деректер базасына енгізіледі.
Жобаны іске асыру нәтижесінде қазіргі қазақстандық қоғамның жыландарына қатысты экологиялық сананың жай-күйін эмпирикалық әлеуметтанулық зерттеу бағдарламасы әзірленетін болады; Қазақстанның батыс өңіріндегі экологиялық сананың жай-күйін сипаттайтын, оған тән ұғымдар мен жыландарға қатысты толерантты сананың қалыптасуы туралы құндылық пайымдаулар алынатын болады; жыландарға және жалпы фаунаға деген тұрақты қоғамдық сананы қалыптастыру бойынша ғылыми-әдістемелік ұсыныстар әзірленді, жыландарға деген суымшылдық пен алалаушылықты жеңуге арналған ұсыныстар, офидиофобия мәселелерінің мәдени және әлеуметтік шешімдері жасалды.
Scopus базасында CiteScore бойынша кемінде 50 (елу) процентилі бар жобаның ғылыми бағыты бойынша рецензияланатын ғылыми басылымдарда 3 (үш) мақала және (немесе) шолулар жарияланады. Жоба нәтижелерін жариялауға арналған болжамды басылымдар: Herpetologica, Scopus-тағы Процентиль: аграрлық және биологиялық ғылымдар - Animal Science and Zoology - 76 (https://www.scopus.com/sourceid/21983); amphibia - Reptilia, Scopus-тағы Процентиль: аграрлық және биологиялық ғылымдар - Animal Science and Zoology - 77 (https://www.scopus.com/sourceid/24137); Journal of Herpetology, Scopus-тағы Процентиль: аграрлық және биологиялық ғылымдар - Animal Science and Zoology - 63 (https://www.scopus.com/sourceid/22562).
Егер жоғарыда аталған журналдар мақалаларды қабылдамаса, онда Scopus базасында CiteScore бойынша кемінде 50 процентилі бар басқа журналдарға қарау үшін мақалалар беру жоспарлануда.
ҒЖБССҚК ұсынған рецензияланатын шетелдік немесе отандық басылымда 1 (бір) мақала немесе шолу жарияланады: Қарағанды университетінің хабаршысы. Биология Сериясы. Медицина. География (https://biollogy-medcine-geography-vestnik.ksu.kz/#); ҚазҰУ Хабаршысы. Экологиялық Серия(https://bulletin-ecology.kaznu.kz/index.php/1-eco); ҚазҰУ Хабаршысы. Географиялық Серия (https://bulletin-geography.kaznu.kz/index.php/1-geo/index).
"Батыс Қазақстанның жыландары" сайт құрылып, Батыс Қазақстан жыландарына арналған фотогид дайындалады, онда әрбір сипаттама фотосуретпен сүйемелденеді және олардың биологиясы, тіршілік ету ортасы және мінез-құлқы туралы ақпаратты қамтиды. Бұл сайт пен кітап аймақ тұрғындарына аймақтың жыландарын анықтауға, бір жыланды екіншісінен, улы емес жыланнан ажыратуға көмектеседі. Бұл сайтта және кітапта жыландармен кездескенде өзін қалай ұстау керектігі, жылан шағу кезінде алғашқы көмек көрсету және халыққа арналған басқа ұсыныстар туралы кеңестер беріледі.
Жобамыздың нәтижелерін кең аудиторияға тарату үшін біз ғылыми мақалалар жариялауды және "Батыс Қазақстан жыландары" плакатын және басқа да үлестірме материалдарды халық арасында таратуды жоспарлап отырмыз. Иллюстрациялық брошюра мен үлестірме материалдарда жыландардың сипаттамалары, оларды жабайы табиғатта ажырату бойынша ұсыныстар және жергілікті тұрғындарға кездескен кезде олармен қалай әрекет ету керектігі туралы ұсыныстар болады.
Алынған нәтижелердің мақсатты тұтынушылары - экология, табиғи ресурстарды басқару және табиғатты пайдалануды реттеу саласындағы мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар. Алынған нәтижелер М.Өтемісов атындағы БҚУ-дағы оқу үдерісіне енгізілетін болады. Зерттеу нәтижелері "География" мамандығының студенттері мен магистранттарын даярлауда да қолданылатын болады. Нәтижелер әлеуетті пайдаланушыларға, ғалымдар қауымдастығына және жалпы жұртшылыққа таратылады. Жоба әлеуметтік желілерде жарияланады. Ақпараттық-ағарту бағдарламалары арқылы жыландар және оларды қорғау туралы базалық білім алғаннан кейін аймақ жыландары туралы халықтың хабардарлығы артады деп күтілуде. Елді мекендерде жыландардың мағынасыз жойылуын азайтуға үміттенеміз.
Қол жеткізілген нәтижелер
Әдеби, коллекциялық және басқа да қолжетімді ақпарат көздері негізінде Батыс Қазақстанда жыландарды зерттеу тарихын сипаттау басталды. Әдеби, коллекциялық және басқа да қол жетімді көздер талданды.
Жыландардың географиялық таралуы, таксономиясы, биотопиялық таралуы және саны туралы түсініктерді нақтылау және толықтыру басталды. Батыс Қазақстан аумағы бойынша далалық сапарлар жүргізілді. Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау және Ақтөбе облыстарында жыландардың мекендейтін жерлері зерттелді.
Далалық деректер алынды. Батыс Қазақстан аумағы мен Ресей Федерациясының іргелес аумағы бойынша 10 экспедициялық шығу жүргізілді. Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстарында жылан кездесулерінің кадастрын құру басталды. Кадастрды жүргізу үшін бастапқы электрондық картографиялық негіз дайындалды. 2023 жылғы мәліметтер бойынша кадастрлық карталар жасалды, оған жыланның 8 түрінің 82 табылуы кіреді.
Жыландардан ұлпалық сынамалар жинағы құрылды және оны ДНҚ-ның сақталуын қамтамасыз ететін жағдайларда сақтау қамтамасыз етілді. Жыландардың 10 түріне жататын барлығы 131 үлгі жиналды. Үлгілердің электрондық каталогы құрылды және жүргізілуде, оның ішінде түр, локализация (нақты координаттарды қоса алғанда), жинау күні, жыланның жынысы мен жасы туралы ақпарат бар.
Шағу туралы ақпарат жиналды. Батыс Қазақстан бойынша жылан шағуы бойынша деректер талданды. Қараған босша жыланнын шағуының ерекшеліктері мен салдары туралы толық сипаттама алынды.
Табиғатта табылған өлген жыландардың үлгілері жинақталған және коллекциялық үлгілер ретінде тіркелген. Далалық зерттеулер нәтижесінде жыландардың әр түрлі сақталу денгейінде 13 мәйіті табылды. Олардың барлығын экспедиция қызметкерлері түрге дейін анықтайды. Барлық таңбаланған жыландар спирті бар тұрақты, мөлдір контейнерлерге салынған. Жинақ туралы деректерді сақтау үшін арнайы журнал – №1 түгендеу кітабы құрылды.
Батыс Қазақстандағы жыландардың кездесу пункттеріне географиялық байланысы бар деректерді GBIF (the Global Biodiversity information Facility, https://www.gbif.org/) жинау жүзеге асырылды.
Эмпирикалық социологиялық зерттеу бағдарламасы жасалды. "Батыс Қазақстан өңіріндегі халықтың жыландарға қатынасының мониторингі" әлеуметтанулық зерттеу әдістемесі мен бағдарламасы әзірленді.
https://westkazsnakes.kz/ сайтты құру басталды.
Зерттеу тобы
- Ахмеденов Қажымұрат Мақсотұлы - жоба жетекшісі, география ғылымдарының кандидаты, профессор. Scopus-тегі Хирш индексі - 6, WoS-тегі Хирш индексі - 3. ORCHID 0000-0001-7294-0913, Scopus Author ID 55022862400. E-mail.: Бұл электронды пошта мекен-жайы спам-боттардан қорғалған. Көру үшін сіздің браузеріңізде JavaScript қосулы тұруы тиіс.
- Бакиев Андрей Геннадьевич - биология ғылымдарының кандидаты, доцент. Scopus-тегі Хирш индексі -3, WoS-тегі Хирш индексі - 4. ORCID 0000-0002-0338-2740, Web of Science Researcher ID AAC - 8829-2021, Scopus Author ID 6603103900
- Симонов Евгений Петрович - биология ғылымдарының кандидаты. Scopus-тегі Хирш индексі - 13, WoS-тегі Хирш индексі - 12. ORCID 0000-0003-0194-4487, Web of Science Researcher ID F-7698-2012, Scopus Author ID 57035597900
- Кленина Анастасия Александровна - биология ғылымдарының кандидаты. Scopus-тегі Хирш индексі - 3, WoS -тегі Хирш индексі - 3. ORCID 0000-0002-8997-3866, Web of Science Researcher ID ABF-8604-2020, Scopus Author ID 57206674761
- Шпигельман Михаил Иосифович - биология магистрі. Scopus Author ID 57226741975
- Кішібекова Әсел Болатқызы - география магистрі.
- Көшім Әсима Ғалымжанқызы - география ғылымдарының кандидаты, профессор. Scopus-тегі Хирш индексі - 4, ORCID 0000-0002-3355-3125, Web of Science Researcher ID 0-2261-2014, Scopus Author ID 56127312400
- Ахмеденова Саягуль Гусмановна - биология магистрі. Scopus-тегі Хирш индексі -1, ORCID 0000-0002-2024-6281
- Әмен Асхат Жангелдіұлы - 6D020400 – Мәдениеттану мамандығы бойынша философия докторы (PhD). ORCHID 0000-0002-4275-3516
- Зубков Владислав Сергеевич - 6D021300 – Лингвистика мамандығы бойынша философия докторы (PhD). ORCHID 0000-0003-0429-2875
- Орынғалиева Диляра Ершатқызы - магистрант, 'География' мамандығы.
Ғылыми мақалалар:
- Ахмеденов К.М., Бакиев А.Г., Кленина А.А., Симонов Е.П. Батыс Қазақстанның жыландары. Орал.2023.- 2 б. орысша (https://westkazsnakes.kz/index.php/ru/buklet)
- Ахмеденов К.М., Бакиев А.Г., Кленина А.А., Симонов Е.П. Батыс Қазақстанның жыландары. Орал.2023.- 2 б. қазақша (https://westkazsnakes.kz/index.php/kk/buklet)
- Ахмеденов К.М., Бакиев А. Г. Қазақстандағы Elaphe sauromates (Pallas, 1814) (Colubridae, Reptilia) жаңа табыстары // Қазіргі герпетология. 2023, т.23, т.3/4. Б. 129-134. DOI: 10.18500/1814-6090-2023-23-3-4-129-134. орысша (https://sg.sgu.ru/ru/articles/novye-nahodki-elaphe-sauromates-pallas-1814-colubridae-reptilia-v-kazahstane)
- Ахмеденов К.М., Бакиев А.Г., Кленина А.А. Батыс Қазақстан жыландары = Змеи Западного Казахстана / К.М. Ахмеденов, А.Г. Бакиев, А.А. Кленина. – Орал, 2023. – 52 б. (https://elibrary.ru/item.asp?id=59074088), (https://westkazsnakes.kz/index.php/ru/book24), (https://westkazsnakes.kz/index.php/kk/book24)